طبق آنچه در احادیث آمده است، شب بیست و یکم ماه رمضان فضیلتش از شب نوزدهم بیشتر است. در چند روایت وقتى که از معصوم علیهالسلام خواستند تا معیّن کنند که شب قدر، در میان کدام یک از این دو شب است، معیّن نکردند، بلکه فرمودند: ما اَیْسَرَ لَیْلَتَیْنِ فیما تَطْلُبُ (احیاى هر دو شب براى آنچه مى‌خواهى مشکل نیست.)
بنابر تفسیر المیزان نوشته علامه طباطبایی از ظاهر جمله «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن » چنین برمی آید که مادامی که ماه رمضان تکرار می شود آن شب نیز تکرار می شود. پس شب قدر منحصر در یک شب نیست بلکه در هر سال در ماه رمضان تکرار می شود.
شب قدر تا قیامت هست
در این خصوص در تفسیر برهان از شیخ طوسی از ابوذر روایت شده که گفت: به رسول خدا (ص) عرض کردم یا رسول الله آیا شب قدر شبی است که در عهد انبیاء بوده و امر به آنان نازل می شده و چون از دنیا می رفتند نزول امر در آن شب تعطیل می شده است؟ فرمود: «نه بلکه شب قدر تا قیامت هست »
در عظمت شب قدر همان است که از امام صادق علیه السلام سؤال شد: چگونه شب قدر از هزار ماه بهتر است؟ (با اینکه در آن هزار ماه در هر دوازده ماهش یک شب قدر است) .
حضرت فرمود: «عبادت در شب قدر بهتر است از عبادت در هزار ماهی که در آن شب قدر نباشد.»
بر اساس آیه شریفه «تنزل الملئکة والروح فیها باذن ربهم من کل امر» سوره مبارکه قدر، ملائکه و روح در این شب به اذن پروردگارشان نازل می شوند.
تفسیر «تنزل الملائکة والروح»
پیامبر اکرم (ص) فرمود: وقتی شب قدر می شود ملائکه ای که ساکن در «سدرة المنتهی » هستند و جبرئیل یکی از ایشان است نازل می شوند در حالی که جبرئیل به اتفاق سایرین پرچم هایی را به همراه دارند.
یک پرچم بالای قبر من، و یکی بر بالای بیت المقدس و پرچمی در مسجد الحرام و پرچمی بر طور سینا نصب می کنند و هیچ مؤمن و مؤمنه ای در این نقاط نمی ماند مگر آنکه جبرئیل به او سلام می کند، مگر کسی که دائم الخمر و یا معتاد به خوردن گوشت خوک و یا زعفران مالیدن به بدن خود باشد.
همچنین از امام صادق علیه السلام در مورد روح سؤال شد. حضرت فرمودند: روح از جبرئیل بزرگتر است و جبرئیل از سنخ ملائکة است و روح از آن سنخ نیست مگر نمی بینی خدای تعالی فرموده: «تنزل الملائکة والروح » پس معلوم می شود روح غیر از ملائکة است.
در روایات درباره غسل و احیا و تلاش در عبادت در این شب و شب بیست و سوم تأکید شده و آمده است که شب قدر در میان یکى از این دو شب است؛ به فرموده «شیخ مفید»، در این شب صلوات باید بسیار فرستاد و بر ظالمان و غاصبان حقوق آل محمّد صلى الله علیه وآله و همچنین بر قاتل امیرمؤمنان علیهالسلام بسیار لعن فرستاد و براى خویش و پدر و مادرش و سایر مؤمنان دعا کنیم.
دعا برای وجود مبارک امام زمان (عج‌الله)
شاید یکی از مهمترین دعاهای امشب دعا براى وجود مبارک امام زمان علیهالسلام و فرج آن حضرت است که یکى از اعمال این شب محسوب می شود.
همچنین در روایتى که «سیّد بن طاووس» از حمّاد بن عثمان نقل کرده مى‌خوانیم: در شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان به محضر امام صادق علیهالسلام شرفیاب شدم، امام از من پرسید که آیا غسل کرده‌اى؟ گفتم: آرى، امام حصیرى طلبید و مرا نیز به کنارش فرا خواند.
آن حضرت، مشغول نماز شد و من نیز نزدیک آن حضرت نماز مى‌خواندم. وقتى که از نمازها فارغ شدیم، آن حضرت دعا کرد و من آمین گفتم، و این کار ادامه داشت تا صبح طلوع کرد.
امام اذان و اقامه گفتند و برخى از خدمتکاران را فرا خواند و نماز صبح را به امامت آن حضرت بجا آوردیم.
امام صادق علیهالسلام بعد از نماز، به تسبیح و تقدیس پروردگار پرداخت و بر پیامبر صلى الله علیه وآله درود فرستاد و براى مؤمنان دعا کرد. آنگاه به سجده رفت و ساعتى در سجده بود، و در آن مدّت جز صداى نَفَس حضرت چیزى را نمى‌شنیدم، سپس دعایى خواند از جمله در دعایش عرض کرد:
وَ أسْألُکَ بِجَمیعِ ما سَأَلْتُکَ وَ ما لَمْ أَسْأَلْکَ مِنْ عَظیمِ جَلالِکَ، ما لَوْ
(از تو تقاضا مى‌کنم به جمیع آنچه که تو را با آن خواندم و آنچه را نخواندم، از عظیم جلال تو که اگر)
عَلِمْتُهُ لَسَأَلْتُکَ بِهِ، أَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمَّد وَ أَهْلِ بَیْتِهِ، وَ أَنْ تَأْذَنَ لِفَرَجِ
(مى‌دانستم تو را با آن خواندم. از تو مى‌خواهم بر محمد و اهل بیتش درود بفرستى و اجازه فرج)
مَنْ بِفَرَجِهِ فَرَجُ أَوْلِیائِکَ وَ أَصْفِیائِکَ مِنْ خَلْقِکَ، وَ بِهِ تُبیدُ الظّالِمینَ
(و ظهور کسى را بدهى که با ظهور او گشایشى در کار اولیاى تو و برگزیدگان از خلقت ظاهر مى‌شود و به وسیله او ظالمان را نابود)
وَ تُهْلِکُهُمْ، عَجِّلْ ذلِکَ یا رَبَّ الْعالَمینَ.
(و هلاک مى‌سازى. اى پروردگار عالمیان، در ظهورش تعجیل فرما.)
پس از آن که امام سر از سجده برداشت، عرض کردم: جانم به فدایت! شما براى فرج کسى دعا کردید که با فرج او گشایشى در کار دوستان و اولیاى الهى حاصل خواهد شد. مگر آن کس شما نیستید؟
امام فرمود: نه! او قائم آل محمّد است!
آنگاه امام صادق علیهالسلام نشانه‌هاى ظهورش را بیان کرد و در ادامه فرمود: «شب و روز، منتظر ظهور مولایت باش! زیرا خداوند هر روز در شأن و کارى است، و انجام کارى او را از کار دیگر باز نمى‌دارد». (وَ تَوَقَّعْ اَمْرَ صَاحِبِکَ لَیْلَکَ وَ نَهارَکَ، فاِنَّ اللهَ کُلُّ یَوْم هُوَ فی شَأن، لا یَشْغَلُهُ شأنٌ عَنْ شَأن).
از دیگر اعمال این شب که البته در هر شب از شب‌هاى این دهه مستحب است، غسل کردن می باشد که روایت شده است که رسول خدا صلى الله علیه وآله در هر شب از شب‌هاى دهه آخر ماه رمضان غسل مى‌کرد و نیز در دهه آخر ماه رمضان در مسجد معتکف مى‌شدند. بسترشان را جمع کرده و آماده و مهیّا و با نشاط به شب زنده‌دارى و عبادت مى‌پرداختند.
اعمال مشترک شب های قدر
اما به غیر از اعمال مخصوص شب بیست و یکم ماه رمضان اعمال مشترک شب های قدر نیز انجام می‌گیرد.
غسل شب قدر است. مرحوم «علاّمه مجلسى» گفته: بهتر است غسلِ شب‌هاى قدر را مقارن غروب آفتاب انجام دهند که نماز مغرب را با غسل بخوانند.
شاید غلط نباشد که بگوییم افضل اعمال این شب زیارت امام حسین علیهالسلام است که به فرموده علاّمه مجلسى، زیارت امام حسین علیهالسلام در هر یکى از این سه شب، مستحبّ مؤکّد بوده، و در روایتى آمده است که سبب آمرزش گناهان مى‌شود. و اگر دسترسى به زیارت از نزدیک نداشته باشد، از دور زیارت کند.
همچنین دو رکعت نماز بخواند؛ که در هر رکعت بعد از حمد، هفت مرتبه سوره «قُل هُوَ اللّه» را تلاوت کند و بعد از پایان نماز، هفتاد مرتبه بگوید: اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَ أَتُوبُ اِلَیْهِ در روایتى از رسول خدا صلى الله علیه وآله آمده است: کسى که این عمل را بجا آورد، از جاى خویش بر نخیزد مگر این که خداوند متعال او و پدر و مادرش را بیامرزد و خداوند فرشتگان را مأمور مى‌کند تا سال آینده براى وى حسنات بنویسند.
علاوه بر آن خواندن صدرکعت نماز توصیه شده است به طوری که صد رکعت نماز بگزارد (هر دو رکعت به یک سلام مانند نماز صبح) که فضیلت بسیار دارد و افضل آن است که اگر توانایى داشته باشد، در هر رکعت بعد از حمد، ده مرتبه سوره قل هو اللّه احد را بخواند.
امام باقر علیهالسلام درباره عمل دیگر این شب فرمود: قرآن را بگشاید و در برابر خود قرار دهد و بگوید: اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُکَ بِکِتابِکَ الْمُنْزَلِ وَ ما فیهِ، وَ فیهِ اسْمُکَ (الاعظَمُ) الاکبَرُ، وَ اَسْماؤُکَ الْحُسْنى، وَ ما یُخافُ وَ یُرْجى، اَنْ تَجْعَلَنى مِنْ عُتَقائِکَ مِنَ النّارِ سپس حاجت خود را از خدا بخواهد.
سپس مراسم قرآن به سر گرفتن است. به فرموده امام صادق علیهالسلام: قرآن مجید را بر سر بگذارد و بگوید: اَللّهُمَّ بِحَقِّ هذَا الْقُرْآنِ، وَ بِحَقِّ مَنْ اَرْسَلْتَهُ بِهِ، وَبِحَقِّ کُلِّ مُؤْمِن مَدَحْتَهُ فیه وَ بِحَقِّکَ عَلَیْهِمْ، فَلا اَحَدَ اَعْرَفُ بِحَقِّکَ مِنْکَ.
آنگاه ده مرتبه بگوید: بِکَ یا اللهُ و ده مرتبه بِمُحَمَّد (صلى الله علیه وآله) و ده مرتبه بعَلِىٍّ (علیهالسلام) و ده مرتبه بِفاطِمَةَ (علیهاالسلام) و ده مرتبه بِالْحَسَنِ (علیهالسلام) و ده مرتبه بِالْحُسَیْنِ (علیهالسلام) و ده مرتبه بِعَلِىِّ بْنِ الْحُسَیْنِ (علیهماالسلام) و ده مرتبه بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِىٍّ (علیهماالسلام) و ده مرتبه بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّد (علیهماالسلام) و ده مرتبه بِمُوسَى بْنِ جَعْفَر (علیهماالسلام) و ده مرتبه بِعَلِىِّ بْنِ مُوسى (علیهماالسلام) و ده مرتبه بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِىٍّ (علیهماالسلام) و ده مرتبه بِعَلِىِّ بْنِ مُحَمَّد (علیهماالسلام) و ده مرتبه بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِىٍّ (علیهماالسلام) و ده مرتبه بِالْحُجَّةِ (علیهالسلام)
در آخر نیز هر حاجتى که دارد از خداوند طلب کند و در تمام این اذکار، نهایت حضور قلب و توجّه به درگاه خدا را حفظ کند.
در روایتى از امام باقر علیهالسلام آمده است: هر کس شب قدر را احیا دارد، گناهان او آمرزیده شود، هر چند زیاد باشد.
